پرثوه نامه

بازگیر/ روستا :

این گزارش در نشریه دانشنامه گلستان دفتر نهم شهریور 1386 به چاپ رسیده است.

          بازگیر دهی از دهستان چهل چای از توابع بخش مرکزی شهرستان مینودشت است که در طول جغرافیایی 21 دقیقه و 55 درجه و 11 دقیقه و 37 درجه عرض جغرافیایی و در ارتفاع 120 متری از سطح دریاهای آزاد قرار دارد این روستا در دشت و روبروی پلیس راه مینودشت – گالیکش و در 4 کیلومتری غرب مینودشت واقع شده است و دارای آب و هوای معتدل خشک می باشد. رودخانه علی برده ( ترکولو ) از شمال روستا می گذرد.

          بازگیر به معنی مورخ و دانا به علم وقایع تاریخی ( ناظم الاطباء ) مردم تاریخ دان و تاریخی و مورخ را می گویند. ( برهان قاطع ) نام روستای بازگیر در ابتدا « تازه گشت » بوده است. آقای دکتر محمد حسین پاپلی در فرهنگ آبادیها ( ص 84 ) آورده است : « بازگیر دهی است از آبادیهای گرگان . » در کتاب اسامی دهات کشور از انتشارات اداره آمار و ثبت و احوال ( ص 321 ) آمده است : « تازه گشت یکی از روستاهای مینودشت شهرستان گرگان به شمار آمده است. » آقای دکتر لطف اله مفخم در فرهنگ آبادیهای ایران ( ص 98 ) نوشته : « تازه گشت از روستاهای گرگان شمرده گردیده است . »

          روستای بازگیر بر روی محوطه باستانی احداث گردیده است که قدیمی ترین سابقه استقرار سکونت انسان در آنجا به هزاره پنجم پیش از میلاد می رسد. به نظر می رسد که این محوطه بر اساس تئوری مکان مرکزی کریستالر که از تاسیسات محوطه ای تاریخی است ، که بقایای آن در قسمت شمال غربی بازگیر دیده می شود. لازم به ذکر است که احداث خانه های مسکونی اکثر سطح تپه را پوشانده است. در این روستا دو محوطه ( تپه ) باستانی و یک امامزاده وجود دارد که به شرح زیر بررسی و معرفی می گردند :

محوطه باستانی بازگیر :

          این محوطه یا به عبارت بهتر تپه باستانی بازگیر مهمترین و ارزشمند اثر تاریخی – فرهنگی این روستا به شمار می رود. در حقبقت این روستا به واسطه این اثر تاریخی در مجامع علمی کشور و خارج از کشور شناخته شده است.

          محوطه باستانی بازگیر در کنار رودخانه علی برده ( ترکولو ) واقع شده است. بخشی از روستا بر روی محوطه تاریخی – فرهنگی بازگیر بنا شده و بخش هایی از آن اختصاص به زمین های کشاورزی اختصاص یافته است. قطعات سفلینه به دست آمده از این محل از نوع چشمه علی بوده است که قدمت این سایت تاریخی – فرهنگی را تنا هزاره پنجم پیش از میلاد عقب می برد.

          در اسفند ماه سال 1379 بر اثر حفر چاه فاضلاب و بصورت اتفاقی ، 271 قطعه اشیاء تاریخی – فرهنگی از جنس مفرغ و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد کشف گردید. علاوه بر آن ، در کف چاه سه قطعه سفال نوع چشمه علی ( پیش از تاریخ ) ، دو قطعه آشپزخانه ای ، یک قطعه تیغه سنگ چخماغ و یک قطعه سفال هزاره اول پیش از میلاد به دست آمده است.

          با توجه به کشف تعداد زیادی اشیاء مفرغی ، به نظر می رسد که این مکان یک کارگاه ریخته گری و تولید وسایل مختلف جنگلی مثل کلاهخود ، تبر ، دشنه و همچنین تولید وسایل کشاورزی بوده است.

          تپه باستانی بازگیر با مشخصات زیر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است : « اثر فرهنگی – تاریخی محوطه بازگیر با موقعیت جغرافیایی : استان گلستان ، شهرستان مینودشت ، بخش مرکزی ، روستای بازگیر و با قدمت پیش از تاریخ ، آغاز د.وره تاریخی و به شماره 3547. )

بررسی آثار کشف شده در روستای بازگیر :

            اشیاء کشف شده در روستای بازگیر پس از بررسی کامل ، بر اساس فرم و تنوع به 4 گروه عمده تقسیم بندی شده است :

1-  ابزار آلات جنگی که بر اساس نوع کاربری و سبک ساخت و با در نظر گرفتن شکل ظاهری آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد :

1-1-    خنجر : به عنوان یک وسیله تیز و برنده در میدان های جنگ و شکار جانوران به کار رفته و معمولا از دو قسمت تیغه و دسته ساخته شده است. در خنجر های مکشوفه بصورت یک پارچه قالب گیری شده و این قالب گیری نشان می دهد که دسته آن نسبت به تیغه کوچکتر می باشد.

1-2-    تبر تیشه : به احتمال زیاد کاربرد دو گانه داشته ، یعنی در میدان نبرد و در کارهای کشاورزی و بریدن درختان کاربرد داشته ، چرا که از دو لبه برنده افقی و عمودی برخوردار بوده و به جای سوراخی در ابعاد متفاوت در آنها دیده می شود.

1-3-    سرنیزه : هر کدام از سرنیزه های مکشوفه از لحاظ ابعاد و شکل تفاوت هایی با یکدیگر دارند که گویی هنرمند به وسیله آنها هنر خود را به نمایش گذاشته است. ساخت این اشیاء بر اساس قالب گیری به صورت بسته یا دو کف صورت پذیرفته است که به شکل صدفی و مجرا و مجراهایی در میان آن تعبیه شده تا فلز مذاب بتواند از آن مجرا به داخل قالب راه یابد. همچنین سوراخ هایی برای رد کردن میخ وجود داشته تا دو کفه را بدین وسیله به یکدیگر محکم و متصل سازد. در کل ، این نوع قالب گیری در اشیایی به کار می رفته که سطوح پشت و روی آن هر دو دارای برجستگی و تزئینات بوده است.

2- ظرف متنوع : در اشیاء مفرغی بازگیر به صورت کلی سه نوع ظرف که از لحاظ ابعاد و شکل با یکدیگر تفاوت دارد و به چشم می خورد :

1-2- ظرف مفرغی شبیه به پاتیل ( مخروطی شکل )

2-2- تشت های مفرغی

3-2- ظروف آبخوری مفرغی دارای لوله ناودانی شکل .

          برای ساخت این ظروف به نظر می رسد که ابتدا آنها را به صورت ورقه های با اندازه های متفاوت تهیه و بعد با کمک چکش به شکل دلخواه آماده می کردند. با توجه به ابعاد و فرم ساخت ، این احتمال را می توان در نظر داشت که برای مایعات نیز کاربرد داشته است.

3-ابزار آلات کارگاهی : دراین قسمت ابزار آلاتی دیده می شود که در کارگاه های تولیدی به عنوان وسیله ساخت اشیاء فلزی کاربرد داشته است. از این وسایل می توان از میله های مفرغی ، اشیاء شبیه ملاقه ، سه شاخک ، گل میخ ، کاردک در اندازه های متفاوت نام برد. نمونه برجسته آن قسمتی چهارپایه شبیه منقل های امروزی است که از آن به عنوان آتشدان استفاده می کردند. پایه های این ظرف به روش پرچ ، چکش کاری شده است.

4- ابزار آلات کشاورزی : نمونه های اشیائی که در کشاورزی کاربرد داشته ، می توان از اشیاء نوک تیز شبیه غلاف خنجر ( احتمالا برای نشا کردن ) ، تیشه باریک ، شیئی شبیه تبر ( احتمالا برای حفر کردن ) نام برد که ممکن است در آماده کردن زمین های کشاورزی و باغداری از آن استفاده شده است.

آمار و فهرست اشیاء تاریخی – فرهنگی مکشوفه مجموعه مفرغی بازگیر عبارتند از :

1-    سرنیزه مفرغی 24 عدد

2-    کاردک مفرغی 30عدد

3-    خنجر کوچک و بزرگ 16 عدد

4-    تبر و تیشه مفرغی 27 عدد

5-    ظروف سه پایه مفرغی 1عدد

6-    ظروف مخروطی شکل مفرغی 44 عدد

7-    تشت مفرغی 42 عدد

8-    ظروف آبخوری 60 عدد

9-    اشیاء متفرقه 27 عدد

      با توجه به بررسی و مطالعه مواد فرهنگی یافت شده و مکشوفه از محوطه باستانی ، نتایج زیر برای پژوهشگران تپه بازگیر به دست آمده است :

1-  به دست آمدن قطعاتی از سفال قرمز منقوش از نوع چشمه علی ( cheshmeh ali ware ) و یک تیغه سنگی biadeiet در قسمت زیرین نشان می دهد که این محوطه در هزاره پنجم پیش از میلاد مورد توجه انسان ها بوده است.

2-  با در نظر گرفتن نوع و سبک ساخت ، تنوع ، سادگی اشیاء مفرغی به دست آمده و مقایسه با سایر اشیاء مکشوفه مشابه با فلات مرکزی ایران ، شمال کشور و برنزهای لرستان و با توجه به این نکته که اشیاء مکشوفه به استثنای 4 نمونه از سرنیزه های مکشوفه ، بقیه آنها فاقد نقش و تزئین می باشند ، قدمت اشیاء مفرقی بازگیر هزاره اول پیش از میلاد پیشنهاد می گردد.

3-  وجود اشیاء دپو شده در قسمت زیرین محوطه به نظر می رسد که این مکان جهت نگهداری و یا در واقع انباری برای این منظور بوده است.

4-  در بعضی از وسایل کشف شده مانند رنده و خنجر ، آثار ضرب خوردگی ناشی از کار در آنها دیده می شود. این امر نشان دهنده آن است که لااقل برخی از آن وسایل در همان زمان مورد استفاده بوده و این مکان را نمی توان تنها یک زاغه تدارکاتی صرف در نظر گرفت.

5-  پیدایش صورت گرفته مبین این مطلب است که محوطه بازگیر در واقع ادامه مکان باستانی وسیع تری در قسمت شمال شرقی بازگیر است که عبور رودخانه و وقوع سیل های طغیان گر و دخالت های انسانی در ادوار مختلف گسستگی جغرافیایی آن را فراهم نموده است.

مجموعه تپه های بازگیر :

     مجموعه تپه های بازگیر در 7/25-21-55 طول جغرافیایی و 6/17-15-37 عرض جغرافیایی و در 139 متری از سطح دریا و در 300 متری شمال روستای بازگیر و در 200 متری شمال شاخه فرعی رودخانه اوغان قرار دارند.

     مجموعه تپه های بازگیر در یک فضای وسیع در حدود 13 هکتار ( 400*350 متر ) قرار گرفته و شامل سه برجستگی مجاور نیز می باشد. کشیدگی این اثر تاریخی -  فرهنگی در محور شرق – غرب است. بزرگترین این برجستگی ها دارای 8 متر بلندی از زمین های اطراف می باشد. بیشترین ارتفاع اثر در جبهه شرقی آن دیده می شود ، لیکن در برخی نقاط کاربری محوطه به مرتع اختصاص یافته است. فلات فوقانی تپه مورد کشاورزی دیم قرار گرفته است. بدنه جنوبی و قسمتی از شمال تپه نیز بریده شده و یک آبراهه در ضلع جنوبی اثر ایجاد شده است. دامنه های شیب دار تپه به شکل مرتع باقی مانده است. تپه ها در 2و3 این اثر که در شمال تپه اصلی قرار گرفته اند، از سمت جنوب توسط کشاورزان تخریب و به منظور توسعه های کشاورزی تسطیح شده اند. بدین لحاظ حد فاصل تپه اصلی (1) و (2و3) یک فضای حائل دیده می شود .

     در بررسی سطحی این اثر شواهدی مبنی بر وجود معماری دوره تاریخی همچون آجر هایی به ابعاد 42*42*11 سانتی متر دیده شده است. سفالینه های به دست آمده از بررسی این تپه شامل سفالینه هایی با خمیره قرمز منقوش نوع چشمه علی با تزئینات هندسی بر روی بدنه و سفالینه های خاکستری دارای نقش کنده عموما بر روی پایه ها و نیز سفالینه قرمز ساده می باشد. همچنین سفالینه های لعابدار فیروزه ای و قطعاتی از ظروف شیشه ای دوره اسلامی نیز در محل بدست آمده است.

با توجه به مطالعه داده های فرهنگی جمع آوری شده ، در بررسی سطحی این اثر ، قدمت آن به دوره های پیش از تاریخ ، تاریخی و اسلامی می رسد. مجموعه های تپه های روستای بازگیر به شماره 14110 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

امامزاده موسی :

              امامزاده موسی در جنوب شرقی روستای بازگیر و در فاصله 1600 متری جاده ترانزیت مینودشت و مشهد – روبروی پلیس راه مینودشت واقع شده و بر روی یک تپه باستانی کم ارتفاعی احداث گردیده که در خارج از ساختمان امامزاده ، سفالهای قرمز و سیاه و خاکستری ساده دوره تاریخی فراوان دیده می شود.

این امامزاده منحصر به یک ساختمان نوساز ساده و بدون آرایه های معماری و پلان مستطیل شکل می باشد. در درون این بنا تنها صورت قبری بدون تزئین و کتیبه دیده می شود و فقط پارچه سبز مخملین بر آن کشیده شده است. ابعاد این قبر به ترتیب طول و عرض و ارتفاع 40*85*185 سانتی متر است.

در مجاورت این امامزاده یک درخت تنومند چنار کهن سال و یک درخت نظر کرده دق دقان دیده می شود. یکی از هیئت امنا اظهار داشته که او و زیارت کنندگان امامزاده موسی از این امامزاده و درخت نظر کرده دق دقان کرامتها دیده اند و معتقد است که اگر مقداری از این درخت و یا میوه آن در نزدیکی یا همراه انسان باشد، هیچگونه نظر بد و یا آسیبی به وی نمی رسد.به همین خاطر زیارت کنندگان در جهت قبله به درخت دق دقان دخیل شده و برای رفع مشکلات و براورده شدن حاجات خود نخ یا پارچه ای را به آن گره می زنند . در خارج از امامزاده ، قبرستان عمومی مردم روستاهای بازگیر و کویت محله ، البته به واسطه شان والای امامزاده و کرامت های ایشان ، برخی از مردم روستاهای اطراف مردگان خود را در این قبرستان به خاک می سپارند . دراین گورستان دو نوع تدفین دیده می شود : تدفین های قدیمی و تدفین های جدید. تدفین های قدیمی فاقد سنگ قبر و به صورت سنگ چین با قلوه سنگ به صورت یک پشته سنگی است و تدفین های جدید به سبک امروزی و با سنگ مرمر می باشد. بر سنگ مرمر نام و مشخصات فرد متوفی نگاشته می شود.

به گفته یکی از هیئت امنا ، در گذشته در این قبرستان سنگ قبور قدیمی نیز وجود داشته است که یا سرقت شده و یا تخریب و شکسته شده اند. یکی از نمونه های باقی این قبور ، سنگ قبری به ابعاد 40*85 (ارتفاع و عرض ) بوده که به صورت ایستاده و ریشه دار می باشد و بر روی آن عبارت زیر خوانده شده است :

«.....مغفور.....محمد غفراله لها و لوالدیه ، سنه 1110 {ه.ق}.....»

امامزاده موسی کیست ؟

     حاج فتح الله عابدینی دذر کتاب نور العین (ص 49+ ) از مدارک فراوانی آورده است : « امامزاده یحیی بن زید علی بن الحسین (ع ) با پانصد نفر از سادات و شیعیان به طرف گرگان رهسپار گردیده و دشمنان در گنبد کاووس با ان بزگوار به جنگ پرداختند و در پایان جنگ ، امامزاده یحیی شهید گشت و در گنبد کاووس دفن گردید . بعضی از سادات که چنین دیدن ، فرار کردند و دشمنان هر یک از انان را که پیدا می کردند ، به درجه شهادت می رساندند و قبرستان مخفی می داشتند ، ولی به مرور ایام شناسایی گردیدند . در یکی از کتب خطی امامزاده نوشته شده: « امامزاده موسی تازه گشت دفن شده است ». شیخ علی فلسفی در کتاب « بیست هزار زیارتگاه جهان » از برخی قرائن و شواهد استفاده نمود است . وی معتقد است که امامزاده موسی یکی از یاران حضرت امامزاده یحیی بوده و جزو آن پانصد نفری است که به همراه ان حضرت به درجه شهادت نایل گشته است و نسبت شریفش با واسطه به حضرت موسی بن جعفر (ع ) می رسد .

 پی نوشت :

1- صدرائی ، علی ، گزارش « گلستان » ، زمستان 83 صفحه 16 به نقل از فرهنگ جغرافیای نیرو های مسلح جلد 17 ص 20 مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان گلستان

2-     دهخدا علی اکبر لغتنامکه ذیل کلمه بازگیر

3-    یاداشت دست نویس حجت السلام شیخ علی فلسفی مشهد هیئت امنا امامزاده موسی بازگیر

4-  عباسی قربانعلی گزلرش مقدماتی اشیائ مکشوفه مفرقی بازگیر دی ماه 1380 مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان گلستان

5-  مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان پرونده  پیشنهادات ثبت محوطه تاریخی – فرهنگی بازگیر در فهرست آثار ملی کشور مرکز اسناد میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استانت گلستان

6-    همان

7-  گزارش کتبی آقایان قربانعلی عباسی ( باستان شناس ) ، اسماعیل صفری ( باستان شناس ) و محمد شاهی پودینه ( موزه دار ) ، پرونده پیشنهاد ثبت محوطه تاریخی _ فرهنگی بازگیر.

8-    صدرائی ، علی ، گلستان ، ص 16.

9-    ریاست سازمان میراث فرهنگی کشور ، لوحه ثبت در فهرست آثارملی کشور ، سال 1380.

10- عباسی ، قربانعلی ، گزارش مقدماتی اشیاء مکشوفه بازگیر.

11- مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان ، پرونده پیشنهاد ثبت محوطه تاریخی – فرهنگی بازگیر.

12- عباسی ، قربانعلی ، گزارش مقدماتی اشیاء مکشوفه بازگیر.

13- برهانی ، محمد مهدی با همکاری علیرضا حصارنوی و رجب محمد ضروری ، بررسی و شناسایی باستان شناسی شهرستان مینودشت ( گزارش توصیفی – مقدماتی ) جلد اول ، تیر ماه 1384 ، ص 199- 200، مرکز اسناد و سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان.

14- تقریر حجت الاسلام شیخ علی فلسفی برای هیئت امناء امام زاده موسی ، روستای بازگیر ، مشهد 10/2/1380